Akademia Rycerska
Czworoboczne barokowe założenie Akademii Rycerskiej całkowicie wypełnia kwartał wychodzący z północno-zachodniego narożnika rynku. Jej frontowa fasada rozciąga się wzdłuż ul. Chojnowskiej. Swą długością (86 m) przewyższa długość północnej pierzei rynku (80 m), z którą sąsiaduje.
Akademie rycerskie były elitarnymi szkołami, w których młodzież szlachecką przygotowywano do pełnienia funkcji dowódczych w wojsku, bądź do kariery w służbie dworskiej. Rozwijały się w Europie w XVII i XVIII w. pod patronatem władców. Program i sposób kształcenia odróżniał je od innych typów ówczesnych szkół i nadawał im status uczelni. Studenci nabierali w nich ogłady, dworskiego obycia i umiejętności pięknego wysławiania się, a także ćwiczyli jazdę konną, poznawali zasady strategii i sztukę fortyfikacji.
Józefińską Królewską Akademię Rycerską w Legnicy proklamowano na mocy dekretu cesarza Józefa I Habsburga w 1708 r. Uczelnia miała charakter parytetowy, tzn. służyła zarówno protestantom, jak i katolikom, co było ewenementem na Śląsku. Przez jej mury do 1811 r. przewinęło się ponad 1 000 uczniów, pochodzących głównie ze Śląska, z krajów monarchii habsburskiej, z państw niemieckich i Rzeczypospolitej. W 1809 r. wstęp do Akademii uzyskała młodzież pochodzenia mieszczańskiego. W 1811 r. uczelnia stała się królewsko-pruskim gimnazjum, które funkcjonowało do 1944 r. Po 1945 r. budynki dawnej akademii pozostawały w zarządzie wojsk radzieckich i wykorzystywane były jako magazyny. Legnicki samorząd przejął je dopiero w 1978 r., w stanie daleko posuniętej dewastacji. Pomieszczenia, które po niewielkim remoncie nadawały się do użytku, jeszcze w 1979 r. przekazano Legnickiemu Centrum Kultury. W 1989 r. przystąpiono do generalnej restauracji obiektu, która powoli dobiega końca.
Monumentalny, pałacowy w formie gmach Akademii powstawał etapami, uzyskując swój zasadniczy kształt w latach 1709-1738. Później kompleks wielokrotnie przebudowywano, dostosowując wnętrza do zmieniających się potrzeb działającej w jego murach szkoły. Najważniejsze było posiadanie niezbędnej do nauki jazdy konnej sali maneżowej, którą wzniesiono na parceli u zbiegu dzisiejszych ulic B. Bilsego i Ojców Zbigniewa i Michała. Prawdopodobnie budowniczym tego obiektu był mieszkający wówczas w Legnicy architekt - Martin Frantz.
Chociaż pomysł i wstępny projekt budowy olbrzymiego, czteroskrzydłowego założenia przedłożono cesarzowi już w 1711 r., decyzja o budowie zapadła dopiero 15 lat później. W 1728 r. ruszyły prace budowlane pod nadzorem austriackiego budowniczego Jana J. Scheerhofera. Autorem projektu był Antonio E. Martinelli (1684/86-1747) z kręgu budowniczych dworu wiedeńskiego, uczeń oraz współpracownik Józefa Fischera von Erlach.
Jego projekt zakładał wzniesienie czterech trójkondygnacyjnych skrzydeł nakrytych mansardowym dachem, które zamykałyby wewnętrzny, prostokątny dziedziniec. Budowę skrzydeł: południowego (wzdłuż ul. Chojnowskiej), wschodniego (ul. Św. Jana) i krótkiego fragmentu skrzydła zachodniego (płd. część ul. B. Bilsego) zrealizowano w latach 1728-35. Budowę północnego skrzydła rozpoczęto dopiero w 1735 r. Funkcję reprezentacyjnej fasady całego założenia pełni skrzydło południowe, od ul. Chojnowskiej. Jego centralną część akcentuje trójosiowy ryzalit wyznaczony pilastrami i zwieńczony trójkątnym tympanonem i attyką. W naczółku umieszczono panoplia, atrybuty wiedzy i symbole władzy cesarza Karola VI (głowa Turka, kula ziemska i laska Merkurego). Na attyce ustawiono personifikacje: Favor - przychylności cesarza, Academii - szkoły, Nobilitas - szlachectwa i Industrii - pracowitości, pilności. Rzeźby i relief w tympanonie wykonał legnicki rzeźbiarz J.K. Hübner. W parterowej części pseudoryzalitu centralnej części fasady znajduje się trójosiowy portal z bramą wjazdową na dziedziniec.
Zaprojektowane przez Martinellego, czworoboczne założenie architektoniczne z dziedzińcem w środku nigdy nie doczekało się pełnej realizacji. Zajęcie Śląska przez Prusy w 1740 r. i wkroczenie w 1741 r. wojsk pruskich do Legnicy przerwało ostatnią fazę budowy gmachu Akademii. Skrzydło północne ukończono dopiero w 1802 r. W latach 1902-1903 przebudowano pomieszczenie nad starą ujeżdżalnią na reprezentacyjną aulę nazwaną Salą Królewską, do której prowadziły schody w okrągłej wieży wzniesionej od strony dziedzińca. Wieża ta stanowi optyczny łącznik pomiędzy starym budynkiem i nowszym fragmentem zachodniego skrzydła, które różnią się nie tylko architektonicznym wystrojem, ale nawet wysokością. Takiego łącznika brakuje w widoku od strony ul. B. Bilsego.
Legnicka akademia, będąca obecnie siedzibą Legnickiego Centrum Kultury, Zespołu Szkół Muzycznych i częściowo wykorzystywana przez Muzeum Miedzi, pretenduje do roli centrum kulturalno-artystycznego życia miasta. Odbywają się tutaj liczne koncerty, organizowane są tak znane imprezy, jak np.: Międzynarodowa Wystawa Rysunku Satyrycznego „Satyrykon-Legnica”, Ogólnopolski Turniej Chórów „Legnica Cantat” i Conversatorium Organowe. Tę ofertę wzbogacają znakomite wystawy Muzeum Miedzi. Warto nadmienić, że od 2005 r. mieści się tu Urząd Stanu Cywilnego, a od końca 2011 r. także jeden z wydziałów Urzędu Miasta.
W 2015 r. zakończył się prowadzony przez miasto remont całej Akademii Rycerskiej. Uroczyste otwarcie dwóch największych sal tego obiektu – Królewskiej i Maneżowej odbyło się w maju 2016 roku. Od tego momentu służą one legniczanom i miejskim instytucjom jako miejsca wydarzeń artystycznych, kulturalnych, społecznych oraz konferencji i spotkań okolicznościowych, zaś pieczołowicie odrestaurowana Sala Królewska zyskała sławę jednego z najpiękniejszych, reprezentacyjnych wnętrz na Dolnym Śląsku.
(Oprac. na podst. tekstów Izy Sadurskiej-Ziątkowskiej i Grażyny Humeńczuk)
