Park Miejski
Legnicki park usytuowany został na południowo-wschodnich obszarach podmiejskich, których naturalną granicę stanowiły Kaczawa i Młynówka i obejmuje nadrzeczne pastwiska (błonia), część systemu obronnego miasta z dawnymi stawami oraz nieczynny cmentarz kościoła Mariackiego. Park nie jest założeniem jednorodnym i spójnym stylistycznie. Był zagospodarowywany etapami i w swoim zasadniczym zrębie został ukształtowany w 2 poł. XIX wieku. W 2010 r. wpisano go na listę obiektów zabytkowych.
W rozwiązaniach przestrzennych, plastycznych i technicznych parku widoczny jest wpływ europejskich tendencji estetycznych. W gronie planistów decydujących o jego formie i kompozycji - obok miejscowych projektantów - wymienić należy Eduarda Petzolda, jednego z najwybitniejszych architektów zieleni dziewiętnastowiecznej Europy. W ciągu 20 lat zaprojektował on trzy części parku.
W 1802 r. obszar położony na południe od Koziego Stawu obsadzony został w stylu angielskim, topolami i krzewami, stając się pierwszym większym założeniem parkowym przeznaczonym do użytku publicznego. W latach 1844-1845 zagospodarowano teren dawnego cmentarza parafialnego kościoła Mariackiego (obszar między obecnym pl. Wilsona i Kozim Stawem).
Osią założenia parkowego stała się lipowa aleja nosząca imię J.G. Baumgarta, zasłużonego dla Legnicy kupca i radnego miejskiego (obecnie część Alei Orła Białego), oddana do użytku w 1859 r. Urządzenie nowej części parku wzdłuż zachodniej strony lipowej alei powierzono Eduardowi Petzoldowi, który zaplanował ogród w stylu angielskim, zrealizowany w ciągu następnych dwóch lat. Przy alei lipowej znajduje się budynek zwany Domem Strzeleckim (istnieje do dzisiaj w kształcie z 1929 r.). W 1867 r. zagospodarowano teren położony na północ od obecnej ul. Powstańców Śląskich. W 1877 r., w miejscu podmokłej łąki, powstał zasilany wodami Młynówki Kozi Staw. Kiedy w 1881 r. na środku zbiornika wodnego pojawiła się wyspa obsadzona drzewami, legnicki park wzbogacił się o klasyczny element ogrodu krajobrazowego. W 1929 r. nad brzegiem Koziego Stawu wzniesiono drewniany pawilon pijalni mleka. W tym miejscu znajduje się dziś restauracja o architekturze nawiązującej do pierwowzoru. W 2009 r. naturalny w formie charakter stawu zmieniły trzy aeratory z funkcją fontann.
Znaczną część parku tworzyły położone nad Kaczawą błonia (Haag) uznawane za największy sportowy plac miasta - miejsce ludowych festynów, rekreacji i wypoczynku legniczan, a także wojskowych, strażackich i szkolnych ćwiczeń. Do sportowych tradycji tego miejsca nawiązuje współcześnie miejski stadion piłkarski oraz kompleks boisk treningowych (obiekty przebudowane i zmodernizowane w pierwszej dekadzie XXI wieku).
W 1878 r. Eduard Petzold zaprojektował nowe założenie parkowe pomiędzy dzisiejszymi ulicami Zieloną i Jordana, dochodzące do Alei Orła Białego. Pod koniec XIX w. na części tego terenu wzniesiony został budynek szkoły powszechnej (obecnie siedziba II LO).
W 1880 r. obszar parku powiększono o tereny Pierwszej Dolnośląskiej Wystawy Rzemiosła, od zachodu zamknięte Młynówką, od wschodu dzisiejszą Aleją Orła Białego. Plany tej części parku także sporządził Eduard Petzold. Powstał tzw. Park Wystawowy konsekwentnie skomponowany w stylu krajobrazowego parku angielskiego. Osią założenia stała się aleja z fontannami i pomnikami poprowadzona równolegle do dzisiejszej ul. Mickiewicza. W 1881 r. teren wzbogacono o staw z malowniczą kładką. W pobliżu, od 1900 r. działał mały ogród zoologiczny. Panująca w XIX w. moda na eksponowanie latem na odkrytym gruncie egzotycznych roślin przyczyniła się do budowy najpierw szklarni (przybudówki do domu ogrodnika), a w 1898 r. – dzięki hojności Feodora Beera, właściciela fabryki kapeluszy – palmiarni. Jej budynek zaprojektowano jako jednoprzestrzenną halę z krótką częścią poprzeczną i kopułą na skrzyżowaniu. Zapewniała miejsce pięćdziesięciu wysokim (wysokość hali wynosiła blisko 8 m, a kopuły nieco ponad 13 m) palmom oraz pewnej liczbie średnich i małych roślin (długość budynku wynosiła 30 m, szerokość 14 m). W zachodniej części obiektu zbudowano podest, na który prowadziły dwubiegowe schody. Podwyższenie miało pełnić rolę punktu widokowego. Poniżej stworzono namiastkę górskiego krajobrazu, ze skałami, grotą, wodospadem i stawem. Rośliny w tej części eksponowano w zależności od pór roku. Palmiarnia była sukcesywnie modernizowana i rozbudowywana. Z przedwojennego kompleksu składającego z dwóch palmiarni, szklarni ciepłej, zimniej oraz łącznika do dzisiaj swoją pierwotną funkcję pełni jedynie zabytkowy budynek ufundowany przez Beera.
Posiadanie szklarni, a potem palmiarni pozwoliło na stworzenie egzotycznego ogrodu miejskiego. Nieopodal południowej części Domu Strzeleckiego wystawiane były w okresie letnim bananowce, szybko stając się atrakcją parku znaną jako Bananowy Gaj. W pierwszym letnim sezonie po otwarciu palmiarni, ta ekspozycja wzbogacona została o nowe palmy, a całość zaczęto nazywać Gajem Tropikalnym lub Palmowym, uzupełnionym wkrótce o tropikalne rośliny wodne prezentowane w małym stawie z podgrzewaną wodą.
Duże zmiany przyniosła zorganizowana w 1910 r. Niemiecka Wystawa Róż, Dalii i Śląskiego Ogrodnictwa. W południowej części terenów Parku Wystawowego powstał nowy, większy staw z podgrzewaną wodą, ozdobiony pergolą i „japońskim” pawilonem. Tutaj także przeniesiono ekspozycję roślin egzotycznych. Staw istnieje do dzisiaj wraz z pergolą w kształcie z 1927 roku.
Znaczące rozszerzenie powierzchni Parku Miejskiego miało miejsce w 1927 r. i związane było z realizacją Wystawy Niemieckiego Ogrodnictwa i Śląskiego Rzemiosła znanej jako GUGALI (skrót od niemieckiej nazwy wystawy Deutsche Gartenbau- und Schlesische Gewerbe – Ausstellung Liegnitz). Z tej okazji park powiększony został o tereny położone na południe od Młynówki. Teren wystawowy włączony został do parku, wzbogacając go o geometryczne rozwiązanie przestrzenne, nawiązujące do ogrodu modernistycznego (częściowo zachowane do dzisiaj).
Kolejną cezurę w dziejach parku stanowił rok 1945. Teren zajęty przez wojska sowieckie przekazany został polskiej administracji w połowie 1947 r. Rozproszeniu oraz zniszczeniu uległy kolekcje tropikalnych roślin. Palmiarnia z 1937 r. została rozebrana. Zniknęła większość pomników oraz rzeźb ogrodowych. Zasypana została Młynówka. Legnicki park pełnił jednak w dalszym ciągu swoje zasadnicze funkcje - upiększał miasto, był dla legniczan miejscem spacerów i wypoczynku.
23 lipca 2009 r. Legnicę dotknął kataklizm w postaci huraganowego wiatru. W parku ucierpiała większość drzew, całkowitemu zniszczeniu uległy 704 okazy. Żywioł spustoszył teren wokół Koziego Stawu. W tym rejonie unicestwione zostały zabytkowe aleje kasztanowe i lipowe. Poważnie ucierpiała obsadzona lipami Aleja Orła Białego oraz szpaler leszczyny tureckiej przy ul. Korfantego. Zniszczone zostały dorodne dęby w centrum parku. W usuwaniu skutków huraganu czynnie uczestniczyli mieszkańcy Legnicy. Wkrótce też opracowano koncepcję restytucji parku, która jest systematycznie realizowana.
Pomimo strat poniesionych w czasie powodzi w 1977 r. i wskutek niedawnego huraganu, legnicki park w dalszym ciągu zadziwia bogactwem gatunków i odmian drzew oraz krzewów. Występują tu m.in. uważany za żywą skamieniałość miłorząb japoński oraz ajlant gruczołkowaty. W okolicy Domu Strzelców rośnie kilka dostojnych platanów klonolistnych z charakterystyczną cynamonowo-szarą, łuszczącą się płatami, korą. Spotkamy w parku klony, jesiony, buki, graby, lipy, dęby, kasztanowce. W okolicy wału nad Kaczawą uwagę zwraca katalpa, która posiada owoce zbliżone kształtem do strąków fasoli. Park upodobały sobie wiewiórki i liczne gatunki ptaków. Warto również odwiedzić palmiarnię. Obecnie do jej najciekawszych okazów należą: ulokowany w centrum obiektu okazały egzemplarz palmy Phenix dactilifera, sięgającej liśćmi górnej konstrukcji, znajdujące się w pobliżu: spokrewniony z paprociami sagowiec, dwie palmy Washingtona robusta oraz agawa amerykańska o krańcowej rozpiętości ponad 3 m. Na lewo od wejścia rosną pnącza: „wino kasztanowe” oraz monstera wonna, a w pobliżu stawu - bananowiec. Wielką atrakcją palmiarni jest wollemia szlachetna – niezwykle rzadkie drzewo iglaste, znane do 1994 r. tylko ze skamieniałości pochodzących sprzed 150 mln lat. Pośród tej egzotycznej roślinności - palm, daktylowców, bananowców, paproci i sukulentów - mieszkają ptaki m.in. ary błękitne, papużki nierozłączki, larysy tęczowe.
(Oprac. na podst. tekstów Grażyny Humeńczuk i Roberta Wójcickiego)
