Budynek dawnej loży masońskiej
Historia obecnego gmachu biblioteki, dawnej siedziby loży masońskiej, ściśle łączy się z historią legnickiego związku wolnomularzy. Ich pierwsze spotkanie odbyło się późną jesienią 1811 r. Już 6 stycznia 1812 r. w Berlinie wystawiono akt założycielski legnickiego stowarzyszenia, któremu nadano nazwę „Loża Pitagoras”. Stało się to w niespełna sto lat po powołaniu w Londynie w 1717 r. pierwszego związku wolnomularzy, skupiającego dotkniętych kryzysem bezrobocia przedstawicieli zawodów budowlanych.
Początkowo spotkania legnickich wolnomularzy odbywały się prawdopodobnie w tymczasowo wynajmowanych pomieszczeniach. W 1890 r. masoni zakupili zabudowaną działkę przy ul. Piastowskiej. Po rozbiórce stojącego tam domu rozpoczęli budowę nowej siedziby loży, którą oddano do użytku 9 września 1894 r.
Berliński architekt J. Kröger zaprojektował ją jako wolno stojący, dwukondygnacyjny budynek w stylu neoromańskim. Wejście główne do budynku akcentuje trójkątny szczyt, w którym umieszczono 8-polową rozetę. W jej przeszklonych polach przedstawiono symbole masonerii. Do budynku prowadzą dobrze zachowane, drewniane drzwi. Pomieszczenia rozmieszczone wokół holu dolnej kondygnacji pierwotnie pełniły funkcje: szatni, jadalni, pokoju konferencyjnego i sali koncertowej ze sceną. Hol przykrywa pozorne sklepienie bogato zdobione drewnianą dekoracją. Na górę prowadzą do dzisiaj zachowane, szerokie schody oświetlone przez umieszczone na półpiętrze okno z częściowo zachowanym witrażem. W pomieszczeniach górnej kondygnacji mieściły się: archiwum, biblioteka, pokój administracyjny, gabinet mistrza i sala główna – najważniejsze dla braci miejsce spotkań, obecnie Czytelnia Naukowa Legnickiej Biblioteki Publicznej. Sali głównej nadano charakter wnętrza sakralnego, konkretnie – trójnawowej bazyliki. Nawa główna nakryta jest pozornym sklepieniem o przekroju trapezu, wspartym na bogato zdobionych filarach. Zamyka ją półkolista absyda. Nawy boczne mają sklepienia kolebkowe. Biel ścian i sklepień ostro kontrastuje z łukami arkad i żebrami z ciemnej klinkierowej cegły oraz wykonanymi z ciemnego drewna gzymsami i podziałami sklepienia. Ciekawym i bardzo dekoracyjnym elementem wnętrza jest kuta w metalu, ażurowa konstrukcja umieszczona w górnej partii nawy, spinająca filary ze sklepieniem. Jej centralnym elementem jest rozeta - najczęściej pojawiający się motyw wystroju całego budynku. W okresie międzywojennym, aż do dojścia Hitlera do władzy, w gmachu obok pomieszczeń zajmowanych przez lożę mieściła się restauracja.
Naziści, po wydaniu zakazu działalności organizacji wolnomularskich, lożę znacjonalizowali i przekazali NSDAP. Do końca wojny mieścił się w niej powiatowy urząd opieki społecznej oraz stołówka. Po wojnie budynek przejęły i użytkowały stacjonujące w Legnicy wojska radzieckie. Od 1970 r. obiekt był siedzibą biblioteki i legnickiego oddziału Archiwum Państwowego we Wrocławiu, a od 2002 r. należy wyłącznie do Legnickiej Biblioteki Publicznej. Od 2001 r. w holu budynku biblioteki funkcjonuje Galeria LOŻA, gdzie wystawiane są prace artystów związanych z legnickim regionem, ilustratorów książek, fotografików i satyryków.
(Oprac. na podst. tekstów Artura Guzickiego i Włodzimierza Kalskiego)
