Katedra pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła
Po lokacji miasta środek jego ciężkości przesunął się spod zamku, gdzie w pobliżu starego targu stał kościół NMP (zwany "Dolnym"), w kierunku południowym, w okolice obecnego Rynku i kościoła Św. Piotra (zwanego "Górnym"). Dzięki temu wkrótce zaczął on pełnić funkcję głównej fary. Świątynia wzmiankowana jest po raz pierwszy w dokumencie wystawionym 1208 r. przez księcia Henryka Brodatego. Pierwotnie był to kościół romański, z cegły, wzniesiony na miejscu małej drewnianej kapliczki.
Już na początku XIV w. okazał się zbyt mały i za skromny, by sprostać ambicjom Legnicy, więc przystąpiono do budowy kościoła znacznie większego i piękniejszego. W latach 1327-1341 wzniesiono jego zachodnią część (3-nawowy korpus), którą wrocławski biskup Nanker od razu poświęcił. Był to zabieg dość powszechnie stosowany w średniowieczu, umożliwiający jednoczesne funkcjonowanie świątyni i kontynuowanie prac budowlanych. W latach 1370-1378 do tego korpusu dobudowano poligonalnie zamknięte prezbiterium. Całość nakryto sklepieniem dopiero około 1380 r. Przy budowie kościoła zatrudnieni byli: mistrz Wiland (ściany), mistrz Konrad z Krakowa (prezbiterium) i mistrz Claus zwany Parlirerem (sklepienia). W trakcie długo trwającej budowy (przerwanej fatalnym dla miasta pożarem w 1338 r.) zmieniała się architektoniczna koncepcja świątyni. Badania wykazały, iż pierwotnie planowane założenie halowe (o równej wysokości naw) zostało później przekształcone w pseudobazylikowe (z nieznacznie podwyższoną nawą środkową). Niejednolite są również sklepienia. Nawę główną i prezbiterium przykrywają wsparte na filarach sklepienia sieciowe. W nawach bocznych zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe i (znacznie rzadziej stosowane) trójpodporowe.
W XV w. dobudowano wzdłuż naw bocznych szereg kaplic ufundowanych przez legnickie rody mieszczańskie, cechy oraz bractwo kurkowe. Jedna z nich (rodziny von der Heyde) wyróżnia się pięknymi gwiaździstymi sklepieniami i wiszącymi zwornikami. Jej budowniczym był prawdopodobnie francuski kamieniarz sprowadzony do Legnicy przez Ludwika II. Jako ostatnia, w początkach XVI w., powstała kaplica bractwa Św. Piotra (rozebrana w XIX w.).
Katastrofalny pożar miasta w 1648 r. doprowadził do zniszczenia kościoła i runięcia jego jedynej wieży. Podczas odbudowy świątynia uzyskała m.in. opisywaną jeszcze w XIX w. dekorację elewacji w postaci sgraffitowego kwadrowania. Obecnie kościół posiada formę nadaną podczas gruntownej neogotyckiej przebudowy z lat 1892-1894, przeprowadzonej według projektu prof. Johannesa Otzena z Berlina. Kościół oblicowano wówczas nową maszynową cegłą pochodzącą z legnickiej wytwórni Rothera, dobudowano południową wieżę i przebudowano częściowo wnętrze. Wielką atrakcją dla mieszkańców Legnicy były umieszczone wówczas na wieży kuranty. Zdemontowano je w czasie II wojny, ale od 2002 roku z wieży kościoła ponownie płyną melodyjne dźwięki. Nowe kuranty zamontowano tam z inicjatywy niemieckiej fundacji Eriki Simon Rinteln.
Najstarszym elementem liturgicznego wyposażenia kościoła jest późnoromańska chrzcielnica o kielichowatym kształcie wykonana z brązu. Czasza naczynia ozdobiona została dwunastoma reliefami przedstawiającymi sceny z życia Chrystusa (Dzieciństwo i Pasję).
Z okresu reformacji pochodzi kamienna ambona wykonana w latach 1586-1588 przez legnickiego rzeźbiarza Kaspra Bergera. Podporę tworzą figury przedstawiające Mojżesza i trzy postacie ze Starego Testamentu. Reliefy zdobiące parapet schodów i korpusu ukazują sceny z życia Chrystusa. Na zaplecku, obok sceny Kazania Chrystusa na wodzie rzeźbiarz umieścił wizerunki fundatora ambony, legnickiego płatnerza Aleksandra Ecksteina, jego rodziny oraz własny autoportret.
We wnętrzu świątyni znajduje się zespół piaskowcowych figur apostołów z 1 poł. XIV w., dwie pełnoplastyczne figury z nagrobka pary książęcej, Ludwika II (zm. 1436) i jego żony Elżbiety Brandenburskiej (zm. 1449), liczne epitafia, w tym proboszcza kościoła św. Piotra i Pawła oraz kanonika wrocławskiego i legnickiego Zygmunta Atcze (zm. 1482).
Ciekawymi przykładami wczesnej rzeźby gotyckiej, dość nielicznie reprezentowanej na Śląsku, są niewielkie, wykute w piaskowcu figury apostołów, które powstały prawdopodobnie jeszcze przed konsekracją świątyni (1341). Przedstawiają Piotra, Jana Ewangelistę, Bartłomieja oraz splecionych w pożegnalnym uścisku Piotra i Pawła. Najciekawsza jest ta ostatnia, ilustrująca scenę pożegnania przed męczeńską śmiercią. Za wczesnym datowaniem czasu powstania tych rzeźb przemawiają cechy formalne: blokowa forma figur, frontalne ustawienie, brak wyraźnego modelunku szat i dekoracyjna stylizacja włosów.
Na uwagę zasługuje też ołtarz główny, poświęcony w 1756 roku. Dzieło czołowego rzeźbiarza legnickiego XVIII wieku Krystiana Grünewalda i wrocławskiego malarza Johanna Heinricha Kynasta. Centralny obraz przedstawia Zmartwychwstanie Chrystusa, po bokach znajdują się figury św. Piotra i Pawła oraz czterech ewangelistów. Prospekt organowy wykonał Ignacy Menzl z Wrocławia (XVIII w.), ale instrument jest o sto lat młodszy od barokowej oprawy.
Dawniej funkcje głównego wejścia pełnił portal zachodni, najstarszy spośród trzech portali świątyni. Na jego filarze znajduje się piaskowcowa figura matki Boskiej z Dzieciątkiem wykonana w 1 poł. XIV w.
Od strony Rynku znajduje się północne wejście do kościoła z gotyckim portalem ozdobionym tympanonem z przedstawieniem "Pokłonu Trzech Króli". Na filarach flankujących portal posągi świętych Piotra i Pawła. Trzej Królowie czczeni byli jako patroni podróżnych, a portal znajdował się przy europejskim szlaku handlowym wiodącym przez Legnicę, tzw. Wysokiej Drodze łączącej Wschód z Zachodem.
Od 1992 r. kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła pełni funkcję katedry diecezji legnickiej.
(Oprac. na podst. tekstów Grażyny Humeńczuk i Izy Sadurskiej-Ziątkowskiej)
